مردی ز باد ِ حادثه بنْشست
مردی چو برق ِ حادثه برخاست
آن، ننگ را گُزيد و سپر ساخت
وين، نام را، بدون ِ سپر خواست
[احمد شاملو]
گريبانم را گرفته است و نمی گذارد که بگذارم و بگذرم. و اصلاً
چرا بايد بگذارم و بگذرم؟ اين، فقط نمک ناشناسی نيست. اين، ستم
است. نه بر او، که روح بلندپروازش بی نياز از آسمان کوچک من
است. اين، ستم بر خودم است که هميشه مدعی بوده ام که سياست را
با انسان اندازه می گيرم؛ نه انسان را با سياست.
بله؛ درست است که :
ـ منتظری هنوز نتوانسته بود (و طبيعی هم بود که نتواند) از
نهادی به نام «روحانيت»، جدا شود، يا خود را از چنبره ی آن و
افکار آن رها سازد.
ـ چيزی به نام «ولايت فقيه» را از خمينی ياد گرفته بود، و با
ورود آن به قانون اساسی ـ با توهمی که خودش نسبت به آن داشت ـ
موافقت يا بيشتر از موافقت کرده بود (و انصاف داشته باشيم و
فراموش نکنيم که بعد هم که توهم خودش را با عينيت ولايت فقيه
در تناقض يافته بود، بر اين عينيت، و به تَبَع آن بر توهم خويش
شوريده بود).
ـ و... و... و...
و «و ... و ... و ...» يعنی اين که هرکس دلش بخواهد، می تواند
تا هر جا که می شود، اين «و... و ... و ...» ها را تکميل کند،
و جلوی هرکدامشان هم بنويسد «درست است که:».
ولی با وجود اين همه، منتظری، چه خود می دانست و چه خود نمی
دانست، انسان را نه تنها بر روحانيت، که بر دين و مذهب و آيين،
و اگر بخواهم درست تر بگويم، بر تصوير خدا در آيينه ی ذهن آدم،
مقدم می داشت. در تئوری شايد نه. در پراتيک اما چرا.
بگذار روحانيت، به تقسيم بندی های خودش دل خوش دارد. از «ثقه
الاسلام» شروع کند؛ به «حجت الاسلام» و سپس «آيت الله» برسد و
در «آيت الله العظمی»، و اخيراً هم «امام»، متوقف شود. متوقف
شود و درون ماندابی ساکن و بی حرکت بگندد.
منتظری اما ـ بی خود می گويند ـ هيچکدام اين ها نبود. انسان
ساده و مختصری بود وفادار به خويشتن ِ خويش؛ و حافظ وار، خرسند
که:
من اين مقام، به دنيا و آخرت ندهم
اگرچه در پی ام افتند خلق انجمنی
منتظری برای من، «آيت الله العظمی منتظری» نيست. حسينعلی است.
حسينعلی منتظری. مثل طالقانی. طالقانی هم برای من سيد محمود
طالقانی بود. نه آيت الله طالقانی...
خوشبختانه در اين چند روز، کسان بسياری در باره ی منتظری نوشته
اند و تا حدودی حق مطلب را ادا کرده اند. بی آن که پروای آن
داشته باشند که مورد اتهام کوته بينانی قرار گيرند که از درک
تفاوت ميان تئوری و پراتيک، و مهمتر از اين، از درک پروسه ی
شکل گيری تدريجی ماهيت انسان ها، و از شناخت قوانين حاکم بر
تنها اصل بی تغيير جهان، يعنی اصل «تغيير»، عاجزند.
شايد ديگر، چيز های زيادی در گراميداشت منتظری باقی نمانده
باشند که لازم باشد من بنويسمشان. به جز احتمالاً در کنار هم
گذاشتن موضعگيری های او از آغاز جنبش خرداد. که آن ها هم
خوشبختانه، در آرشيو سايت های مختلف، موجودند. هر چند که جمع
آوری گزيده يی از آن ها و يکجا منتشر کردنشان، به نظر من
همچنان ضروری است.
پس بگذار برای تسکين خودم هم که باشد، فقط به روايت گونه يی
اکتفا کنم که بيشتر حديث نفسی است با خويش. و که بيشتر، گريزی
است به دوردست های ذهن، برای آرام گرفتن در نزديکی های عين...
... به سی و يک سال پيش بر می گردم و شب آزادی منتظری و
طالقانی از زندان. اين هردو، در يک شب آزاد شده بودند. منتظری
از زندان اوين. و طالقانی از زندان قصر.
و من که چندين ماه می شد که همه ی مسئوليت هايم را در کيهان
کنار گذاشته بودم و کارم شده بود در پی انقلابِ درراه دويدن،
باعکاس کيهان، ماشينی برداشته بودم و برای تهيه ی گزارش آزادی
اين دو به راه افتاده بوديم.
پنهان نمی کنم که وقتی طالقانی، با آن جثه ی نحيفش، از در
بهداری زندان قصر خارج شد و از گزند سرمای شبانه ی پاييزی،
عبای خود را بر سر انداخت و به سرعت به سمت اتوموبيلی رفت که
برای بردنش آمده بود، نتوانستم جلو اشک های خودم را بگيرم.
هرچند هنوز جوان بودم و مغرور.
و عکاس لوطی مسلک ما، برای ماستمالی کردن قضيه ی گريه ی من،
سرش را پايين انداخت و با همان لهجه ی شيرين جاهلی اش به من
دلداری داد که:
ـ آدم يه وقتم گريه اش می گيره ديگه! مگه دست خودشه؟
و سعی کرد که فضا را عوض کند.
از آنجا به سرعت راه افتاديم و رفتيم دم زندان اوين. خبری
نبود. منتظری را پيش از رسيدن ما آزاد کرده بودند. غريبانه.
انگار غريب بودن و غريب ماندن، جزيی از سرنوشت اين مرد بود. تا
آخر عمر...
فقط، جمعيتی که مثل ما دير رسيده بودند، آنجا جمع شده بودند و
نمازشان داشت قضا می شد که «شيخ مصطفی رهنما» به دادشان رسيد.
نمی دانم چه طوری آنجا سبز شده بود. ما که با خودمان نبرده
بوديمش. يعنی اصلاً در آن ساعت غروب که ما راه افتاده بوديم،
او در کيهان نبود.
شيخ دوست داشتنی همه ی ما بچه های روزنامه، معمولاً به طور
متوسط سالی يکی دو ماه به مهمانی زندان آريامهر می رفت و بعد
بر می گشت. با پارتی بازی دکتر مصباح زاده شايد! ولی همچنان
سرزنده و بی خيال و جسور و گستاخ.
يکبار هم با همان ريش و پشم و عبا و عمامه رفته بود سينما و
وقتی سرود شاهنشاهی زده بودند بلند نشده بود و گويا به همين
خاطر، بعداً خدمتش رسيده بودند؛ اما به هر حال آمده بود و پا
توی کفش ما ها کرده بود و «نقد فيلم» هم نوشته بود و در صفحات
هنر روزنامه چاپ هم کرده بود!
حالا ديگر بايد خيلی يير و شکسته شده باشد شيخ...
در اين غربت، دلم هوس نخودچی کشمش کرده است. نه نخودچی های
درشت و نرم معروف به «حاجی». از آن نخودچی های کوچک و سفت و
سخت و ارزان که گاهی هم دندان آدم را می شکنند.
شيخ، يک روز عصر، بعد از تمام شدن کار های روزنامه، مرا به
کلبه ی محقرش دعوت کرده بود و يک مقدار نخودچی کشمش را ـ از
همان نخودچی کشمش ها که گفتم را ـ توی نعلبکی گذاشته بود جلوی
من و پشت سر هم به عنوان شيرينی و آجيل پذيرايی، تعارف من می
کردش. نخودچی کشمشی را که از بچه اش دزديده بود!
و من آن روز دلم راضی نشده بود که به نخودچی کشمش های بچه اش
ناخنک بزنم، و ترسيده بودم که آن طفلک پول توجيبی نداشته باشد
تا دوباره برود و برای خودش نخودچی کشمش بخرد.
خود شيخ يک لاقبا هم که چيزی از خودش نداشت به جز چايی. يادم
نيست؛ ولی به احتمال زياد، از آن چايی های معروف به کهنه دم
هفت جوش..
... پريد به وسط جمعيت؛ و زمين های دور و بر را نشان داد و گفت
که همينجا نماز می خوانيم. فکر مالکيت و غصبی و غير غصبی بودن
زمين ها هم نباشيد. آن با من. خودم «اِذن» استفاده از آن ها را
می دهم!
و ايستاد به نماز. و جمعيت هم پشت سر «آقا» به نماز و ما هم
آنطرفتر به قهقهه. فقط سه چهار تا «فالانژ»، با يکديگر دعوا می
کردند که: اين شيخ، کمونيست است؛ چرا گذاشتيد پشت سرش نماز
بخوانند؟
کمونيست نبود شيخ. فقط اهل مدارا بود و اهل دل. مثل منتظری.
البته ـ خودمانيم ـ انگار يک خرده هم يک چيزيش می شد. نه آن که
کمونيست باشد. اما بی خودی اسمش اينطوری در نرفته بود. زياد در
دفاع از محرومان و زحمتکشان، حرص و جوش می خورد. سوسياليست بود
شيخ. سوسياليست مسلمان...
... و بعد، ذهنم به جا های ديگر پر می کشد. به صحنه های
انقلاب. به بعد از آن. به مرگ طالقانی که هنوز هم معتقدم مرگ
نبود و قتل بود. و می دانم که روزی شايد نزديک و شايد دور،
چگونگی امر برای همگان روشن خواهد شد.
و بعد به ۳۰ خرداد ۶۰ و بعد به فردای آن روز و سر ميز ناهار،
در کافه يی که پاتوق من و چندتايی از بچه ها بود. و شنيدن خبر
اعدام تعدادی از دستگير شدگان تظاهرات روز قبل، از طريق راديوی
کافه. و بعد به ياد دشنام کوتاهم که:
هر صبح
فوج فوج، کبوتر را
اعدام می کنند.
هر عصر هم
در روزنامه ها
اعلام می کنند!
و البته «بی شرف ها» توی شعر نمی گنجيد، و عقلم هم نمی رسيد که
تيتر شعر را بگذارم «بی شرف ها». تازه، مورچه چيست که کله پاچه
اش باشد...
و بعد به ياد بچه هايی که يکی يکی رفتند. يعنی بردندشان.
بردندشان و کشتندشان. و منتظری هم با همه ی زور نداشته، و
عاطفه و مهر داشته اش، هرچه کرده بود دستش نرسيده بود که کاری
برايشان از پيش ببرد و از چنگال خونين «امام» و کارگزاران او
بيرونشان بکشد. (ماجرای دخالت های منتظری و درگيری های مستمرش
با خمينی در اين مورد از همان نخستين روز ها ـ و نه آنطور که
بعضی ها فکر می کنند فقط در تابستان ۶۷ ـ ماجرای دور و درازی
است که شايد در فرصتی ديگر بنويسمش. همه نمی دانند. حتی فکر می
کنم خود زندانی های آن موقع. به جز تعداد اندکی از آن ها شايد.
من هم فقط تا حدودی می دانم. و آن هم به دلايلی چند...)
و بعد و بعد و بعد...
می دانم که اگر خودم را به اين بعد و بعد و بعد ها بسپارم، به
بعد تر از بعد، نخواهم رسيد. به همين فردا منظورم است. به
فردايی که اگر فردا يا پس فردا يا فردای پس فردا نباشد هم باز
همچنان فرداست... و نزديک. در همين چند قدمی ما. صدای پايش را
نمی شنويد؟
در نخستين سال های جوانی، با نوشته های کسروی در باب دين و
«پاکدينی»، آشنا شده بودم. مجذوب کسروی نبودم. اما دلبسته اش
چرا. دلبسته اش بودم. و سخت.
کمی بعدتر، شريعتی را شناختم که زبانش به زبان من بسيار نزديک
تر بود. و جنسش هم. و جذبه ی کلام شاعرانه اش مرا با خود می
برد. نه آن که عاشقش شده بوده باشم. نه. اما دوست می داشتمش. و
او خودش هم همين را می خواست و می گفت که دوست داشتن برتر از
عشق است. چرا که عشق، چشم آدمی را بر هرچه به جز معشوق فرو می
بندد و نمی گذارد که درستی ها را در او درستی، و نادرستی ها را
در او نادرستی ببيند.
و به ما می آموخت که به همه کس و همه چيز، و قبل از همه به خود
او و کلام او شک کنيم. و هميشه تکرار می کرد که من امروز يک
طور فکر می کنم، و فردا يک طور ديگر. امروز چيزی را که به نظرم
درست می آيد می گويم و می نويسم؛ و فردا شايد آن را پس بگيرم
يا تکميلش و يا تصحيحش کنم. فکر کردن مهم است؛ نه حتماً به
چيزی رسيدن و آن را برای خود مقدس و دست نزدنی نگاه داشتن.
رفتن. نه ماندن. عبور. مخصوصاً عبور از خود. و برای شما هم،
اگر مرا دوست داريد، بايد همينطور باشد.
و شريعتی بود که از «اسلام منهای روحانيت» برای من و ما گفت.
بعد، او را گرفتند و بردند.
شام غريبان، در شهادت چريک های فدايی خلقی که گويا در صبح همان
روز، اعدامشان کرده بودند، و در مقايسه ی آنان با حسين گفته
بود:
امروز، آن ها که شهامت «نه» گفتن را داشتند رفتند، و ما
زبونان، در عزايشان شام غريبان می گيريم!
و خيلی حرف های ديگر.
و ريخته بودند و همه را لت و پار کرده بودند و بالاخره هم
سرانجام در پی آن واقعه، او را برده بودند تا از او پذيرايی
کنند!
و بعدتر، من او را در گرد و خاک ها گم کردم. به هزار و يک
دليل...
اما «اسلام منهای روحانيت» را نگاه داشتم. اسلام او و شيخ
محمود شبستری، عارف بزرگ
«گلشن راز» را که می گفت:
مسلمان گر بدانستی که بت چيست
يقين کردی که دين در بت پرستی است!
و اسلام منهای روحانيت، مرا به قرار دادنِ نه تنها پيامبر، که
خود خدا در جای خودشان فراخواند. پيامبری که «معصوم» نيست، به
آن تعريف که می گويند. که انسانی است از زمان خودش. با خوبی و
بدی های آدم های آن زمان. با قوت و ضعف هاشان. حالا البته به
درجات... نمی توان عاشقش شد. فقط می توان شايد مثل من دوستش
داشت، و مثل بعضی ها دوستش نداشت.
و خدايی که همه ی آنچه می تواند را می تواند، و همه ی آنچه نمی
تواند را نمی تواند. تا توانستن را چگونه تعريف کنيم و
نتوانستن را... و اين ماييم که بايد فلک را سقف بشکافيم و طرحی
نو در اندازيم... تا هم خدا از ما راضی شود، و هم ما از خدا...
من مسلمانم. يعنی اينطور فکر می کنم که مسلمانم. و هستم.
حتماً. اما سير حوادث، و محيط تحصيل و محيط حرفه و کار و بار
من، و روابط من، و علائق من و پيوند های عاطفی من، چنين پيش
آورده است که بيشتر دوستان نزديکم، آن ها که شب و روزم را با
آن ها به سر برده ام و می برم، يا بی خيال اين حرف ها بودند و
هستند، يا ـ در بيشتر موارد ـ به قول خودشان «م. ل» بودند و
هستند. از ساده گرفته تا يک آتشه و دو آتشه و سه آتشه. از
«ارتدکس» گرفته تا «رويزيونيست» و تا چه بگويم آخر که خدا را
خوش بيايد، و «ارتدکس» هاشان و «رويزيونيست» هاشان را و تا چه
بگويم آخر هاشان را که معمولاً به جان هم می افتند به جان من
نياندازد!
فقط اين را می دانم که مرگ منتظری، که انسان را بر هر چيزی ـ و
اگر به کسی نگوييد ـ من فکر می کنم که (در عمل خود، و در
سويدای دل خود، و نه در کتاب) در موارد بسيار (و نه هميشه)
برخود خدا هم مقدم می داشت، در اين چند روز و چند شب، همه اش
مرا به ياد ماجرا هايم با دو تا از دوستان خيلی نزديک «پيکاری»
ام می اندازد. به خاطر و خاطره ی آن شب که دومی با احتياط، به
نزد من آمده بود و خبر داده بود که اولی رفت. يعنی کشتندش. بعد
از شکنجه. و شايد هم زير شکنجه. و من شعری را که در همان ايام،
برای اولی و اولی ها و ماقبل اولی ها و مابعد اولی ها نوشته
بودم برايش خوانده بودم.
و حالا همه اش می خواهم که آن را برای حسينعلی منتظری، نه «آيت
الله العظمی منتظری»، و برای دل خودم ـ اينجا، در اين غربت تلخ
ـ با خودم بخوانم و بگريم و خودم را سبک کنم. درست مثل لحظه يی
که در ميان بهت و ناباوری من، خبر مرگش آمد. اينجا ديگر جلوی
زندان قصر ِ شب آزادی طالقانی نيست. اينجا خلوت خودم است. و من
هم ديگر آن جوان مغرور نيستم ...
... زمستان بود. زمستان شصت. يواشکی آمد پيش من. و خبر آورد که
اعدامش کرده اند. آن يکی را. اهل شعر بود خودش اين يکی. و خوب
هم شعر می گفت. اگرچه خيلی خودش را پرولتر می دانست٬ بفهمی
نفهمی از من کمتر خرده بورژوا نبود. لازم بود بفرستندش به کار
يدی فکر می کنم.
و نشستيم و با هم شعر خوانديم. يعنی من برايش خواندم و او
معصومانه و فداکارانه (به جای آن که خودش شعر های خودش را
بخواند) به شعر من گوش کرد:
بغض بزرگ غصّه گلو را گرفته است
بی خويشتن
امشب حماسه٬ مرثيه خواهد شد
ای خويش ِ بال بال زده بر خاک !
بيهوده است:
خشمی که چشم های مرا داغ کرده است
خواهد چکيد سرد.
با من بگو
امشب
با هقّ و هقّ ِ نعره
چه بايد کرد؟
من اين ماجرا را، چند سال پيش، در يادداشت هايم، يا به قول
امروزی ها يادمانده هايم، جايی به تفصيل آورده ام. و مغشوش.
مثل ذهن خط خطی خودم وقتی که به آن سال ها می رسد. ٭٭
و حالا که نوشته ام را خود به خود و بی هوا با شعری از شاملو
شروع کرده ام، بگذار آن را با قسمتی کوتاه از آن يادداشت بلندم
تکميل کنم که زمزمه يی بود و درد دلی با شاملو:
من و تو که نه بعضی ها هستيم و نه بعضی ها نيستيم٬ و فقط
خودمانيم، بيا برويم و در تنهايی٬ يا ـ يادم رفته است چه گفته
بودی ـ در تاريکی٬ نفرينشان کنيم.
من و تو و آيدا.
من که «خانه ام در انتهای جهان است٬ در مفصل ِِ خاک و پوک». و
تو که هنوز همان «غول زيبا» هستی که «در استوای شب ايستاده٬
غريق ِ زلالی همه آب های جهان، و چشم‌انداز ِ شيطنتش٬خاستگاه
ِ ستاره يی ست»...
بيا برويم و نفرينشان کنيم. در تنهايی. در تاريکی. در فرصتی
ميان دو بی نهايت.
«که مادران ِ سياه پوش
ـ داغداران ِ زيباترين فرزندان ِ آفتاب و باد ــ
هنوز از سجاده ها
سر برنگرفته اند».
اين روزها همه به خيابان ها ريخته اند. و من٬ دلم می خواهد که
به آن ها فکر کنم و بس. يعنی به همه. به آن ها که «در اين بن
بست»٬ بساط سور « کباب ِ قناری٬ بر آتش ِ سوسن و ياس» را در هم
خواهند ريخت؛ و کفن دزدانِ از گورستان برگشته يی را که از برکت
انقلاب قبلی (نه انقلابی که در راه است)٬ ارتقاء مقام يافته
اند و تغيير شغل داده اند و اينک ديگر، نه کفن دزدان ديروزند،
که «قصابانند٬ بر گذرگاه ها مستقر٬ با کُنده و ساطوری خون
آلود»٬ دوباره به گورستان ها برخواهند گردانيد.
۴ دی ۱۳۸۸
----------------------------------
٭ «مردی مختصر که خلاصه ی خود
بود»، برگرفته از شعر شاملوست در رثای آل احمد، با اين عنوان:
«سرود برای مرد روشن که به سايه رفت».
٭٭ آن يادداشت خط خطی را که
برای دل خود نوشته بودم، می توانيد در اينجا بخوانيد:
www.ghoghnoos.org/honar/honarg/roozgar.html
٭ ٭ ٭ تمام شعر های داخل گيومه،
از شاملو هستند.