چهره ای ناشناخته از شيخ محمد خيابانی

فرامرز خيابانی اصل (نوه خيابانی)

در مورد شيخ محمد خيابانی مطالب بسياری به تحرير درآمده و صدها محقق و روزنامه نگار در باره وی نوشته اند. در پيش درآمد مقالات راجع به شيخ محمد خيابانی اشاره های بسيار کوتاهی طی چند کلام در مورد منجم بودن وی ميشود...
همه مورخين که تا بحال در مورد خيابانی تحقيقاتی داشته و کتاب يا مقالاتی در باره وی منتشر کرده اند، کم و بيش جوانب کاملا سياسی او را مورد بررسی قرار داده اند. در باب فعاليتهای غير سياسی و در مورد زندگی خصوصی او، بخاطر مرگ زودرس (خيابانی در چهل و دو سالگی بدست مزدوران داخلی کشته شد) و بخاطر غارت و تاراج خانه و دفتر حزب او بدست قزاق ها کمتر مدارکی وجود دارد.
فرزندان او نيز درآن زمان در سنينی نبودند تا بتوانند از گنجينه پدر حفاظت بعمل آورند. با اينهمه مدارک کم ولی بسيار گويا موجود ميباشند که دال بر فعاليت های اساسی و حرفه ای او در بخشهای نجوم، استخراج تقويم، روزنامه نگاری و علوم رياضی هستند.
 
نگاهی ساده به دستچينی بس کوچک از کلمات قصار خيابانی که با جمله ̏اولين وسيله ترقی، داشتن روح تجدد است̏ شروع ميشوند خود گويای روحيه مترقی، سازنده و دموکرات اوست. او از طرفداران جدی هنر تئاتر و موسيقی بود و طی فعاليت های اجتماعی خود از هيچ کوششی در ترويج هنر های خلقی کوتاهی نميکرد.
وی در آن زمان در شهرداری تبريز شرايطی را بوجود آورده بود که واحد های هنری برای ايجاد تئاتر يا گروه های موسيقی کمک های دولتی يا سوبسيد دريافت کنند.
هستند نوشته هايی در مورد او که وی را به هر دليل نامفهومی ضد هنر و يا حتی متحجر معرفی ميکنند ولی شواهد هنوز زنده درست برعکس اين امر را ثايت ميکنند.
در صورتيکه خيابانی هنر را وسيله ای سازنده برای آزادی فکر و روح انسان ميدانست. در غير اينصورت منظور خيابانی از تجدد چه ميتوانست باشد؟
خيابانی به گفته نزديکانش از مسئولان حزب خواسته بود در هر فرصت مناسبی مجالس متين تئاتر و کنسرت عام المنفعه و يا در نوبت های خاصی به نفع حزب برگزار کنند...
 
شيخ محمد خيابانی، پسر حاج عبدالحميد تاجر اهل خامنه و بانو رقيه سلطان، در سال ۱۲۵۹ شمسی (۱۸۸۰ ميلادی) در شهرک خامنه ارونق زاده شد. تحصيلات مقدمات و ادبی را در زادگاهش گذراند.
پدرش در شهر مخاچ قلعه (پطروفسکی دوران شوروی) پايتخت جمهوری داغستان، تجارتخانه داشت . درجوانی همراه پدرش به پطروفسکی رفت و مدتی در تجارتخانه او به کارهای تجاری و آموختن رمز و راز داد و ستد و آشنايی با شيوه های اقتصادی زمانه سپری کرد. اما کشش روحی او به فراگيری علم بيش از هر چيزی بود.
از اين رو در بازگشت به خامنه، کار تجاری را کمتر نموده و در تبريز به تحصيل علوم دينی پرداخت و به سلک روحانيت و علمای دين در آمد. شيخ در مدرسه طالبيه تبريز، منطق، ادبيات، فقه، اصول، رياضی، نجوم، تفسير، کلام، حکمت، حديث، تاريخ، رجال و علوم طبيعی را از اساتيد علم آموخت.
او با تکيه بر استعداد سر شار و پشتکار و جديت خاص، مراحل تحصيل را بسرعت پشت سر گذاشت و به مقام بلند علمی رسيد. او در دوران فعاليت سياسی خود دموکراتی، عدالت، نوسازی و تماميت ارضی ايران را با گرايش های واضح جمهوريخواهی شعار خود قرار داده و حاضر به ذره ای عقب نشينی در خواسته های خود نبود.
شاه وقت، شيخ محمد خيابانی را ̏شيخ سرخ̏ لقب داده بود تا حقيقت جنبش مهم او برای ايجاد جمهوری در ايران را از اذهان عمومی پاک کند. او فقط و فقط بخاطر هرج و مرج موجود در پايتخت برای مدت معينی ̏حساب̏ آذربايجان را از تهران جدا کرد و گفت اين امر پس از برقراری نظم در تهران پايان خواهد يافت. در غير اينصورت چطور ميتوانست در چندين نطق مهم بگويد ̏آذربايجان جزو لاينفک خاک ايران است̏
 
او در دوره های دوم و چهارم مجلس نماينده تبريز بود ولی دوره چهارم عمر او فرصت نداد که در مجلس شرکت کند.
 
خيابانی تقريبا در ۳۳ سالگی با دخترعموی خود بانو خيرالنساء نيکپندار ملقب به ̏خانم آغا̏ ازدواج کرد که حاصل اين وصلت ۶ فرزند بود. فاطمه، محمود، ربابه، حسن، هاشم و محمد که اکنون هيچيک در قيد حيات نيستند.
او در ۲۴ شهريور ۱۲۹۹ شمسی در تبريز به فرمان مخبرالسلطنه هدايت کشته شد و پس از دفن موقت در مدرسه ای درتبريز توسط همسرش به حضرت عبدالعظيم در شهرری منتقل شد. آرامگاه نوسازی شده خيابانی در صحن عبادتگاه قرار دارد.
برای مطالعه دقيق بيوگرافی و قيام سياسی وی ميتوان به کتاب ̏قيام شيخ محمد خيابانی̏ تاليف علی آذری رجوع کرد.
 
خيابانی در علم رياضی، تقويم و نجوم به درجه استادی دست يافت و اين علوم را در مدارس مختلف تدريس ميکرد. از چند اثر بجامانده از او پيداست که در محاسبات استخراج تقويم و بخصوص تبديل تاريخهای مختلف فعال بوده.
 
شيخ محمد خيابانی پس از نطق آتشين و معروف خود در جريان بررسی موضوع اولتيماتوم روسيه برای عزل مورگان شوستر در مجلس، که برايش شهرت بسيار حاصل آورد و پس از انحلال مجلس دوم به تبريز بازگشت و روزنامه تجدد را منتشر کرد. شبی با دوستان خود فيوضات، عبدالله زاده، اميرخيزی و رفعت تصميم گرفتند که بر عليه استبداد، اجرای کامل قانون اساسی و برای تبليغ دموکراتی، عدالت و برابری حقوق روزنامه ای به عنوان ارگان حزب دموکرات با نام ̏تجدد̏ بيرون دهند. اين روزنامه در آن زمان تا جايی پيش رفت که برای اولين بار در ادبيات فارسی (در سال ۱۲۹۹ خورشيدی) از واژه فمينيسم استفاده کرد. در تجدد چندين نويسنده زن نيز فعال بودند.
 
در آخرين نطق خيابانی آمده است:
̏تبريز می خواهد حاکميت بدست ملت باشد. تمام ايران فعلاً با زبان حال خود اين تقاضا را می نمايد. هرگاه تهران از قبول اين نظريه سرپيچی کند، ما با اصول راديکاليسم ايران را تجديد بنا خواهيم نمود، ما می گوئيم حاکميت دموکراسی بايد در سراسر ايران جاری باشد. اهالی ايالات و ولايات بايد رأی خود را آزادانه اظهار دارند برای مدافعه اين حق، آخرين مرحله مردن است و مردن در اين راه را ما بر زندگی بی شرمانه ترجيح می دهيم.̏
 
 
کلمات قصار شيخ محمد خيابانی
 
ـ اولين وسيله ترقی، داشتن روح تجدد است
 
ـ آذربايجان جزو لاينفک خاک ايران است
 
ـ ای ايران لايموت سرت را بلند دارد و زنده و پاينده باش
 
ـ ايران را ايرانی بايد آزاد کند
 
ـ لازمه شرافت يک ملت استقلال است
 
ـ بدون حقيقت آزادی ميسر نيست
 
ـ آزادی مستلزم مساوات است: در برابر قانون همه برابريم
 
ـ آزادی عقيده در بالای سر هر سياست حاکم است
 
ـ روح ملت فدای هيچ کس نيست. ارواح خادمين ملت بايد فدای ملت شود
 
ـ لقمه خارداری باشيد تا ديگران نتوانند شمار را ببلعند
 
ـ برضد زمانه راه رفتن غلط و محال است
 
ـ هرملتی که ترقی را با نظرهای لاقيد و بی علاقه ملاحظه نمايد دچار هلاکت خواهد شد
 
ـ جهال مرگ را بر تغيير عادت ترجيح می دهند
 
ـ يک فرد بی علاقه به جامعه خود، کمتر از حيوان است
 
ـ کسی که به تکاليف اجتماعی خود عمل نکند حقوق خودش را فاقد می گردد
 
ـ بنام هر اکثريتی نمی توان حکم قطعی داد
 
ـ هر دوره تاريخی که در حيات يک هيئت اجتماعيه رخ می دهد با قلم يک نفر مورخ و يا بفرمان يک زمامدار تعيين و تحديد نمی شود
 
ـ نه ممکن است تاريخ را فريب داد و نه ممکن است زمان را از مسير سريع خودش بازداشت
 
ـ بر روی خرابه های ديروز بايد عمارت فردا را بلند کرد
 
ـ ملتی که از مرگ نترسد هرگز نمی ميرد
 
ـ ترس عامل عمده اسارت ملتهاست
 
ـ يک ملت ترسو بزودی در چنگال مستبد ستمگر گرفتار می آيد
 
ـ من کشته شدن را به تسليم ترجيح می دهم. من پيش دشمن زانو برزمين نمی زنم. من فرزند انقلاب مشروطيت ايرانم. من از اعقاب بابک خرم دين هستم که در نزد خليفه عرب آنچنان رشادت و عظمت از خود بروز داده است
 
ـ ما مجلسی می خواهيم که نمايندگان دلخواه مردم در آن نشسته و با آلام و احتياجات دمکراسی آشنا باشد، نه يک دام خيانت و تزوير که در دارالخلاقة تهران گسترانيد شده باشد.
 
ـ تبريز قصد کعبه ای را نکرده است، بلکه خود کعبه آزاديخواهان است
 
ـ آزاديخواهان برضد دولتی قيام کرده اند که به پشتيبانی بيگانگان ميخواهد در سراسر ايران يک رژيم علنی استبداد و ارتجاع تاسيس کند و ما به هر قيمتی که تمام شود بايد ايران را آزاد کنيم و اين دوره مشئوم و اين دوره ادبار و فلاکت را که اتابکها را قابل تمنا ساخته، خاتمه دهيم.
 
ـ به بهای خون جوانان مشروطه گرفتيم، اشخاصی که می بايست در سنا بنشينند، در مجلس نمايندگان ملت جا داديم، در نتيجه اين اشتباه، جوانان مملکت که انقلابی برپا کرده بودند محکوم قوانين موضوعه کهنه پرستان شدند. امروز بايد زحمت کشيده، اين غفلت و جهالت را جبران نمائيم ويکتورهوگو متجدد فرانسوی گفته است: ̏درهای پارلمان را به روی جوانان نبنديد والا آنها ميدانهای عمومی را بروی خود خواهند گشاد.̏
 
ـ با وجود اين که چندين ميليون قشون بيگانه در چهارسمت کشور سويس مستقر بود کوچکترين تخطی به خاک اين کشور به عمل نيامد ولی چرا هر دستة لجام گسيخته ای وارد ايران می شد؟ زيرا ملت ايران اظهار وجود نمی کرد. اراده نداشت. بيان رای و عقيده نمی نمود. شما بيآئيد اراده کنيد ايران مال ايرانيان است و آنگاه ببينيد که هيچ قوه گستاخ و حد نشناسی پيدا نمی شود که به خاک ايران تجاوز نمايد
 
ـ ترور توليد آنارشی می کند. ناامنی می افزايد و وجدان دمکراسی را از راه حقيقی خود منحرف می سازد. ترور بعنوان يک وسيله مبارزه منفور و مردود تمام فرقه های جديد می باشد. فرقه ما هرگز نمی تواند طرفدار آن باشد.
منبع: اعتماد ملی
مرداد ۱۳۸۵